Κώστας Παπαιωάννου: Ο “Ρεμπό της φιλοσοφίας” έφυγε… σαν σήμερα

Σαν χτες, 17 Νοεμβρίου του 1981, “έφυγε” στα 56 του ο φιλόσοφος, ακαδημαϊκός και συγγραφέας Κώστας Παπαϊωάννου, αφήνοντας ένα τεράστιο πνευματικό αποτύπωμα πίσω του. Η αναγνώριση στην Ελλάδα της μεγάλης κληρονομιάς που άφησε πίσω του είναι, δυστυχώς, αναντίστοιχη του μεγέθους του διεθνώς και της επιρροής του. Είναι, όμως, από εκείνους τους “μεγάλους”, που αυτό που άφησαν πίσω, μιλά από μόνο του…

Ήσουν ο Κώστας Παπαϊωάννου/ ένας οικουμενικός Ελληνας του Παρισιού/ με το ένα πόδι στη Βακτριανή/ και το άλλο στους Δελφούς.… Κώστα στις παγωμένες στάχτες της Ευρώπης/ δεν συνάντησα το αυγό της ανάστασης/ συνάντησα στα πόδια της άσπλαχνης Χίμαιρας βουτηγμένης στο αίμα/ το γέλιο σου της συμφιλίωσης.

Οκταβιος Παζ

Μεξικό, 20 Ιανουαρίου 1982

Ένα σκονισμένο χαρτοκιβώτιο για γάλα εβαπορέ, γεμάτο φωτογραφίες. Δεκάδες φωτογραφίες ενός αγνώστου σε μένα ανθρώπου. Φωτογραφίες μιας ολόκληρης ζωής. Παιδί, έφηβος, άντρας, με τους γονείς, τη γυναίκα, την κόρη του. Φωτογραφίες που αιχμαλώτισαν το χρόνο στο σπίτι του, στους δρόμους του Παρισιού, σε ταξίδια. Με σημειώσεις στην πίσω πλευρά τόπων και χρονολογιών. Ενα χαρτοκιβώτιο που βρέθηκε, πριν πάρει το δρόμο για τα σκουπίδια και διασώθηκε τυχαία σε ένα σπίτι στα Εξάρχεια. Ελλείψει απογόνων… Επιλέγω φωτογραφίες για την εφημερίδα και νιώθω αμήχανος εισβολέας στη ζωή του φιλόσοφου Κώστα Παπαϊωάννου. Μαθαίνω από τον πρόεδρο της Δελφικής Αμφικτιονίας, Λάκη Αποστολόπουλο – στο γραφείο του οποίου απλώθηκαν οι προς επιλογή φωτογραφίες – ότι τυχαία βρέθηκε αυτό το χαρτοκιβώτιο από τον διδάκτορα φιλοσοφίας Νίκο Σέργη, στο πατρικό σπίτι του φιλόσοφου στην οδό Μαυρομιχάλη 71.

Ανήσυχο πνεύμα

Ο Κώστας Στρ. Παπαϊωάννου γεννήθηκε στον Βόλο, το 1925. Στη διάρκεια της Κατοχής σπούδασε στη Νομική Σχολή Αθηνών. Τον Δεκέμβριο του 1945, φυγαδεύεται με το πλοίο «Ματαρόα» από τον Πειραιά στο Παρίσι -όπου και εγκαταστάθηκε μόνιμα- με συνεπιβάτες και άλλους Ελληνες διανοούμενους, όπως οι Ν. Σβορώνος, Ι. Ξενάκης, Κ. Αξελός, Κ. Καστοριάδης κ.ά., οι οποίοι είχαν εξασφαλίσει, με τη βοήθεια του Οκτάβιου Μερλιέ1, υποτροφία από τη γαλλική κυβέρνηση. Εκτοτε ζει στη Γαλλία, κάνει σπουδές φιλοσοφίας και αναλαμβάνει καθηγεσίες στα Πανεπιστήμια Sorbonne, Cencier, Nanterre και Ecole Pratique des Hautes Etudes, ενώ μέχρι τέλους συμμετείχε ως ερευνητής στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών (CNRS). Τη δεκαετία του ’50 αρθρογραφεί στα περιοδικά Diogene, Preuves, Contrepoint, Way Forum, Contract Social, Commantaire και Σπουδαί, όπου δημοσιεύονται οι σημαντικές μελέτες του «Ο άνθρωπος και ο ίσκιος του», «Τα Θεμέλια του Μαρξισμού» και «Η γέννηση του ολοκληρωτισμού». Την περίοδο 1957 – 1960 παραδίδει μαθήματα φιλοσοφίας και κοινωνιολογίας στην Ανωτάτη Βιομηχανική Σχολή Πειραιώς (μετέπειτα Οικονομικό Πανεπιστήμιο Πειραιώς), την οποία ίδρυσε ο πατέρας του. Από το 1959, γράφει και δημοσιεύει μόνο στα γαλλικά και εκδίδει τα έργα «Μαρξιστές» (1965), «Εισαγωγή στον Χέγκελ» (1966), «Τέχνη και πολιτισμός στην Αρχαία Ελλάδα» (1972). Πέθανε το 1981.

1. Οκτάβιος Μερλιέ (1897-1976). Γάλλος ιστορικός, φιλόλογος, διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών (1925-1961) και θερμός φιλέλληνας. Από το 1945, εξασφαλίζει υποτροφίες και στέλνει αθρόα Ελληνες για σπουδές στη Γαλλία.

Στέφανος Ροζάνης: Ζούσε τη ζωή ως ποίηση και την ποίηση ως ζωή

Ηταν ένας βαθιά ανθρωποκεντρικός φιλόσοφος. Ενας νιτσεϊκός άνθρωπος που δεν έδινε λόγο ούτε σε Θεό ούτε σε δαίμονα, παρά μόνο στη ζωή. Πλήρης. Ζούσε τη ζωή ως ποίηση και την ποίηση ως ζωή. Ξένος στη Γαλλία, ξένος στη γλώσσα του. Ενας αιώνιος ξένος.

Με αυτά τα λόγια μιλά για τον δάσκαλο και φίλο του ο δοκιμιογράφος, ποιητής και πανεπιστημιακός Στέφανος Ροζάνης.

– Ποιο είναι το κυρίαρχο στοιχείο στον Κώστα Παπαϊωάννου;

– Ηταν άνθρωπος της προφορικότητας. Σωκρατικός. Ολη του η ζωή ήταν μια προφορική περιπέτεια. Δεν έδινε μεγάλη σημασία στα γραπτά του. Αυτό φαίνεται και από την περιπέτεια των χειρογράφων του μετά τον θάνατό του. Αν δεν ήταν ο Ραημόν Αρόν 1 και ο Μπορίς Σουβάριν 2, με τους οποίους ήταν πραγματικά φίλος, το έργο του θα παρέμενε αθησαύριστο, ανέκδοτο.

– Ποιοι οι βασικοί άξονες του έργου του;

– Πρόσφερε τη σημαντικότερη κριτική αντίληψη της μαρξικής σκέψης που υπάρχει μέχρι αυτή τη στιγμή. Κατά τη γνώμη μου φανέρωσε στον Μαρξ τον εαυτό του. Δεύτερον, μίλησε για το φαουστικό πεπρωμένο της φιλοσοφίας, η οποία μιλούσε πάντα μέσω κατηγοριοποιήσεων, επιχειρημάτων, αλλά ποτέ δεν μίλησε για την καρδιά της. Τέλος, ο Παπαϊωάννου είναι μια ποιητική της φιλοσοφίας. Δεν δέχεται τη συστημική στη φιλοσοφία.

– Μήπως αυτό είναι και η ουσία της Ποίησης;

– Ναι. Γι’ αυτό θα δείτε τον Παπαϊωάννου να τρέχει λαχανιασμένος πίσω από τους ποιητές, τον Σαίξπηρ, τον Μάρλοου, τον Τζων Νταν, τον Μπωντλαίρ, με ψυχική γενναιοδωρία. Θα τον δείτε να μην μπορεί να σταθεί στα πεδία της φιλοσοφίας, παρά μονάχα μέσω της ποιητικής.

– Σημαντικότερες στιγμές που θυμάστε;

– Οταν μιλούσε ως εάν η φιλοσοφία ήταν ένα απέραντο ποίημα. Και η συνομιλία του με τον Ντοστογιέφσκι.

– Με τον Ντοστογιέφσκι;

– Μια βραδιά σπίτι του στο Παρίσι. Πηγαινοερχόταν συνεχώς μέσα στο δωμάτιο και κάπνιζε αδιαλείπτως. Ξαφνικά αρχίζει να μου μιλάει για τον Ντοστογιέφσκι. Δεν πέρασε ώρα για να καταλάβω ότι δεν μιλούσε σε μένα, αλλά… στον Ντοστογιέφσκι. Αλλοτε ειρωνευόμενος, άλλοτε κατακρίνοντάς τον, άλλοτε θεωρώντας τον υπεύθυνο για όλα τα δεινά της νεωτερικότητας και άλλοτε κλαίγοντας από αγάπη γι’ αυτόν. Κατάλαβα για μια ακόμα φορά ότι δεν είχε κανένα νόημα να συμφωνήσεις ή να διαφωνήσεις με τον Κώστα Παπαϊωάννου. Διότι το πάθος της προφορικότητάς του σε αιχμαλώτιζε στο μη επιχείρημα.

– Πήραν στοιχεία από το έργο του οι σύγχρονοί του;

– Ο Κώστας Παπαϊωάννου υπήρξε ένα σώμα διονυσιακό, το οποίο διαμελίστηκε. Κομμάτια πάρθηκαν από ‘δω κι από ‘κει. Οχι μόνον από τον Αξελό ή τον Καστοριάδη, αλλά και από πολύ σημαντικούς Γάλλους διανοούμενους όπως ο Ραημόν Αρόν, ο οποίος αναγνώριζε ανεπιφύλακτα το τι χρωστάει στον Παπαϊωάννου…

1. Ραημόν Αρόν (1905 – 1983). Γάλλος φιλόσοφος, κοινωνιολόγος, δημοσιογράφος. Συνιδρυτής με τον Ζαν Πωλ Σαρτρ του περιοδικού «Les Temps Modernes» (Μοντέρνοι Καιροί) και της επιθεώρησης Commentaire (Σχόλια) με τον Ραιημόν Μπαρ.

2. Μπορίς Σουβαρίν (1895 – 1984). Ουκρανικής καταγωγής. Εζησε στη Γαλλία αρχικά ως εργάτης και αργότερα συγγραφέας, ιστορικός, δοκιμιογράφος και κριτικός του σταλινισμού.

Γιώργος Καραμπελιάς: Δεκαεπτά ετών έγραψε τα πρώτα κείμενα

Ο εκδότης των «Εναλλακτικών Εκδόσεων», στον οποίο οφείλεται η διάσωση και εκτύπωση του μεγαλύτερου μέρους του έργου του Κ. Παπαϊωάννου, χαρακτηρίζει τον φιλόσοφο «πρώιμη ιδιοφυΐα».

– Γιατί πρώιμη ιδιοφυΐα;

– Διότι τα πρώτα του κείμενα «Σωκράτης θνήσκων» και «Πλάτων ο ειδώς», τα έγραψε όταν ήταν δεκαεπτά ετών και δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Εστία το 1942. Μέχρι τα τριάντα πέντε χρόνια του -το 1956, είχε γράψει το βασικό μέρος του έργου του: «Η γέννηση του ολοκληρωτισμού», το σημαντικότερο έργο που έχει γραφεί στην Ελλάδα για την τότε Σοβιετική Ενωση και με οξεία κριτική στο σταλινισμό.

– Γιατί δεν έγινε ευρέως γνωστό το έργο του στην Ελλάδα;

– Η μη ένταξή του στην Αριστερά ή στη Δεξιά, σε μια εποχή που δεν υπήρχε η δυνατότητα να μην είσαι με κάποιον από τους δυο, ήταν αφορμή να τον κυνηγούν όλοι και φυσικό ήταν να μην προωθηθεί το έργο του. Ακολούθησε έναν άκρως μοναχικό δρόμο.

– Γιατί εκδίδετε σήμερα τα έργα του;

– Προηγείται ακόμα και της εποχής μας. Οσα αναφέρει για την Αρχαία Ελλάδα και τη σύνδεσή της με το Βυζάντιο στο υπό έκδοση βιβλίο «Βυζαντινή ζωγραφική», είναι πρωτοπόρα. Κατέδειξε ότι η βυζαντινή ζωγραφική αποτελεί συνέχεια της ελληνικής παράδοσης.

– Τι κάνει ξεχωριστό το έργο του;

– Θεμελιώνει για πρώτη φορά και σε τέτοια έκταση τη διαφοροποίηση της Δυτικής από την αρχαιοελληνική αντίληψη. Δείχνει την ιδιαιτερότητα της αρχαιοελληνικής σκέψης ως μη χρησιμοθηρικής. Επίσης κάνει μια ανάλυση της σοβιετικής γραφειοκρατίας από μια ριζοσπαστική σκοπιά, χωρίς να εγκαταλείπει την Αριστερά. Σε όλη του τη διαδρομή, το θέμα ήταν η κριτική της Δυτικής σοσιαλδημοκρατίας και του υπαρκτού σοσιαλισμού της εποχής του.

Νίκη Λοϊζίδη: Δίδασκε, όπως έγραφε

Δίδασκε, όπως έγραφε. Με έναν τρόπο άμεσο, γλαφυρό και συνάμα αυστηρό. Είχα πάντα την αίσθηση ότι αυτό που ανέλυε το αντιμετώπιζε σαν μια οντότητα σε εξέλιξη, σαν ένα ζωντανό οργανισμό

…λέει η ιστορικός Τέχνης Νίκη Λοϊζίδη, που το 1975 στο Παρίσι, γνώρισε τον φιλόσοφο ως δάσκαλο στη Ανώτατη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών.

Για τη Νίκη Λοϊζίδη, «ο Κώστας Παπαϊωάννου προσέγγιζε την τέχνη συνολικά και κυρίως μέσα από τη φιλοσοφία, την ποίηση, το ήθος και την πολιτική σκέψη των αρχαίων Ελλήνων, με λίγα λόγια, μέσα από την επιθυμητή σχέση τους με τον Κόσμο και τη Φύση. Με τη σύνθετη και αυθεντική κριτική του σκέψη, ανέτρεπε πολλά ανούσια όσο και λανθασμένα ερμηνευτικά στερεότυπα. Ηταν μια προσέγγιση της αρχαίας ελληνικής τέχνης, η οποία δεν δίσταζε να απομυθοποιήσει τα γνωστά ρητορικά σχήματα περί της «αναβίωσης» του αρχαίου κόσμου, μέσα από τις επιτεύξεις μεγάλων πολιτισμικών περιόδων της Δύσης.

Ο Κώστας Παπαϊωάννου ενίσχυσε τον σκεπτικισμό για την υποτιθέμενη «σχέση συνέχειας», ανάμεσα στον αρχαίο ελληνικό κόσμο και στον ανθρωποκεντρισμό της Αναγέννησης. Για τον Κώστα Παπαϊωάννου, ο λαμπρός και αναμφισβήτητος δυναμισμός του αναγεννησιακού πολιτισμού αναβάπτισε και αξιοποίησε με τον δικό του φυσικά τρόπο τις αρχαίες αξίες, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν τις συνέχισε. Γι’ αυτόν, ο αναγεννησιακός πολιτισμός έθεσε τις βάσεις του μοντέρνου αστικού πολιτισμού και με αυτή την έννοια, οι καθαρά ατομιστικές αξίες του βρίσκονταν στον αντίποδα του ελληνικού ήθους».

Και καταλήγει με πικρία η κ. Λοϊζίδη: «Επέστρεψα στην Ελλάδα λίγο μετά τον θάνατό του το 1981, για να διαπιστώσω ότι δεν μιλούσε γι’ αυτόν κανείς ή σχεδόν κανείς».

Λάκης Αποστολόπουλος: Υπήρξε ένας Ρεμπό της φιλοσοφίας

Είναι από τους σημαντικότερους στοχαστές του σύγχρονου κόσμου,

λέει ο Λάκης Αποστολόπουλος, δοκιμιογράφος, πρόεδρος της Σύγχρονης Δελφικής Αμφικτιονίας,

– Ποιο είναι για σας το έργο του Κ. Παπαϊωάννου;

– Υπήρξε ένας Ρεμπό της φιλοσοφίας. Πρόκειται για έργα μεγάλης γοητείας, διορατικότητας και ευφυΐας, από έναν νεότατο συγγραφέα που σπάνια βρίσκουμε στη διεθνή βιβλιογραφία. Στο έργο του «Κόσμος και Ιστορία» (Ελληνική Κοσμολογία και Δυτική Εσχατολογία) το 1955, διακρίνει τις δύο μεγάλες όψεις του Δυτικού πολιτισμού, την Ελληνική και αυτήν της Ευρώπης. Στίγμα του Κ. Παπαϊωάννου, το ακόλουθο χωρίο: «Ενας από τους ακρογωνιαίους λίθους του κλασικού πολιτισμού ήταν ότι ο Φιλόσοφος (ο συνειδητός άνθρωπος), ο Ποιητής και ο Πολιτικός αποτελούσαν μια αδιάσπαστη ενότητα. Από τον καιρό της Πλατωνικής Ακαδημίας μέχρι σήμερα, όλη η Ιστορία του συνειδητού ανθρώπου στη Δύση είναι η ιστορία των αποτυχημένων προσπαθειών του να αποκαταστήσει αυτή τη χαμένη ενότητα. …η ιστορία του πολιτικού ανθρώπου στη Δύση, ήταν η αποτυχημένη προσπάθεια να επανασυνδέσει το Κράτος, το Λαό και τον Πολιτισμό σε μια νέα σύνθεση».

ΠΗΓΗ: kathimerini.gr