«Εμπρός»: Το κτίριο, η ιστορία και ο αντίκτυπός του στο ελληνικό θέατρο

Ο Θεατρικός Οργανισμός «Μορφές» ιδρύθηκε τον Δεκέμβριο του 1988 από τους ηθοποιούς Δημήτρη Καταλειφό, Γιώργο Κέντρο, Ράνια Οικονομίδου και τον σκηνοθέτη Τάσο Μπαντή. Από τον αρχικό ιδρυτικό πυρήνα σύντομα αποχώρησε ο Γιώργος Κέντρος (1990) και τη διαχειριστική και καλλιτεχνική ευθύνη του οργανισμού ανέλαβαν οι άλλοι τρεις εταίροι έως τη διάλυσή του το 1999.

Οι «Μορφές» προέκυψαν από τη διάλυση ενός άλλου ιστορικού θιάσου, της «Σκηνής», που δραστηριοποιούνταν στο Θέατρο της Οδού Κυκλάδων. Η Εταιρεία Θεάτρου «Σκηνή» ιδρύθηκε το 1981 και η πρώτη της εμφάνιση έγινε με τη Σπασμένη στάμνα του Κλάιστ [Kleist] στις 20 Μαρτίου 1982. Οι Μπαντής, Καταλειφός και Οικονομίδου υπήρξαν –ως γνωστόν– ιδρυτικά στελέχη της «Σκηνής» μαζί με τους Λευτέρη Βογιατζή, Άννα Κοκκίνου, Βασίλη Παπαβασιλείου και Σμαράγδα Σμυρναίου.

Μετά από τις σταδιακές αποχωρήσεις του Βασίλη Παπαβασιλείου και της Άννας Κοκκίνου, η οριστική διάλυση του σχήματος ήρθε την άνοιξη του 1988 με την αποχώρηση των τριών μετέπειτα ιδρυτών των «Μορφών». Ο Βασίλης Παπαβασιλείου ίδρυσε μετά την αποχώρησή του από τη «Σκηνή» τον Θεατρικό Οργανισμό «Εποχή» το 1986, αλλά το νέο θεατρικό σχήμα δεν μακροημέρευσε, καθώς είχε συστηματική παρουσία στα θεατρικά πράγματα μέχρι το 1990. Η Άννα Κοκκίνου θα αποκτήσει λίγα χρόνια μετά το Θέατρο Σφενδόνη, όπου θα στεγάσει τις θεατρικές τις δραστηριότητες

Στα ποικίλα αφιερώματα από τηλεοπτικούς και ραδιοφωνικούς σταθμούς της Ευρώπης -όπως στο γαλλογερμανικό κανάλι ARTE- για την τέχνη σε καιρούς κρίσης παρουσιάζεται το παράδειγμα της συλλογικής και δημιουργικής ενεργοποίησης του Εμπρός.

Το καταστατικό των «Μορφών», που λειτουργούσαν ως αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία, συνυπέγραψαν, πέρα από τα τέσσερα ιδρυτικά μέλη, και άλλες δεκαέξι προσωπικότητες της καλλιτεχνικής και πνευματικής ζωής του τόπου: Θάλεια Ασλανίδου, Νινή Βοσνιάκου, Γιώργος Κανδύλης, Γιώργος Καραχάλιος, Λιλή Κεντάκα, Γιώργος Κουρουπός, Νίκος Κυπουργός, Μαρία Κυρτζάκη, Αλέξης Μινωτής, Ξανθίππη Μίχα-Μπανιά, Κώστας Νίτσος, Μαίρη Πεσκετζή, Λένα Σαββίδη, Γιάννης Τσαρούχης, Σοφία Φραγκούλη και Τάκης Φραγκούλης. Οι τέσσερις καλλιτέχνες που ίδρυσαν τις «Μορφές» είναι της ίδιας περίπου γενιάς.

Την εποχή που ιδρύουν τις «Μορφές» η Ράνια Οικονομίδου είναι στα 45, και οι τρεις άντρες μεταξύ 34 και 38 ετών.

Οι «Μορφές» στεγάστηκαν στο πρώην τυπογραφείο της εφημερίδας Εμπρός στην περιοχή του Ψυρρή, στην οδό Ρήγα Παλαμήδη 2, το οποίο ενοικίασαν από την Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου και ακολούθως διαμόρφωσαν σε θέατρο. Η πλήρης επωνυμία του νέου θεατρικού χώρου ήταν «Θέατρο στο Παλιό Τυπογραφείο του Εμπρός», αλλά έγινε ευρέως γνωστός στα χρόνια που ακολούθησαν ως «Θέατρο Εμπρός».

Τη μετατροπή του χώρου σε θέατρο πραγματοποίησε ο αρχιτέκτονας Τάκης Φραγκούλης σε συνεργασία με τον Αντώνη Δαγκλίδη, που μιλά στη LiFO για το κτίριο και τις πρώτες ημέρες του θεάτρου.

«Είμαστε στα τέλη του ’80 που ο Τάσος και η υπόλοιπη ομάδα ψάχνουν να βρουν έναν χώρο να στεγάσουν τα όνειρά τους και εκείνη την εποχή βρίσκεται αυτός ο χώρος που είναι το σταματημένο τυπογραφείο του Εμπρός, ένα έξοχο δείγμα του μοντερνισμού της δεκαετίας του ’30, και είναι υποψήφιο να χρησιμοποιηθεί με ενοίκιο» λέει ο Αντώνης Δαγκλίδης, αρχιτέκτονας και αναπληρωτής καθηγητής του τμήματος κινηματογράφου στη σκηνογραφία και την ενδυματολογία στο ΑΠΘ.

«Ο Τάσος Μπαντής είχε φιλική σχέση με τον αρχιτέκτονα Τάκη Φραγκούλη και τη Σοφία Φραγκούλη που έκανε τα πρώτα χρόνια και τις φωτογραφίσεις του Βογιατζή. Ο Τάκης ήταν ένας από αυτούς που είχαν και το τσαγάδικο, το De Profundis στην Πλάκα, ο Τάκης είχε ζήσει στο Παρίσι, ήταν μαθητής του Κανδύλη, δούλευε σε διάφορα αρχιτεκτονικά έργα και είχε πολύ στέρεη άποψη για το τι είναι αρχιτεκτονική και τι σχέση έχει με τη ζωή. Ο Τάσος αναθέτει στον Φραγκούλη, με τον οποίο δουλεύω ως αρχιτέκτονας εκείνη την εποχή και δεν έχω μπει ακόμα στη σκηνογραφία, τη μελέτη σε όλο αυτό το πράγμα. Είναι μια εποχή που δεν υπάρχουν μπάτζετ και προγράμματα και πρότζεκτ ευρωπαϊκά, και δουλεύουμε σε ένα πλαίσιο με τη λογική ότι φτιάχνουμε ό,τι μπορούμε να φτιάξουμε και πρέπει να μην ντρεπόμαστε να το δείξουμε, να είμαστε υπερήφανοι, να μην υπάρχει κανένα στοιχείο μιζέριας, ότι δεν έχουμε λεφτά. Προσπαθούμε αυτά που κάνουμε να είναι σε μια αισθητική και ένα κόνσεπτ. Το κτίριο ανήκε στην Κτηματική Εταιρεία Δημοσίου που το διαχειριζόταν.

Κάναμε μια επίσκεψη όλοι μαζί στον χώρο για πρώτη φορά και βρισκόμαστε μπροστά σε μια καταπληκτική εικόνα: είναι ένα εργοστάσιο με μια μεγάλη εκτυπωτική μηχανή που εμείς τη λέγαμε Ποτέμκιν και που έπρεπε να βγει από τον χώρο προκειμένου να έχει μια άλλη χρήση. Και θυμάμαι πόση χαρά υπήρχε όταν βρέθηκε η λύση και θα μεταφερόταν σε ένα μουσείο Βιομηχανίας που θα γινόταν στο Γκάζι.

Η αλήθεια είναι ότι αυτός που σήκωνε όλη την ευθύνη στην ομάδα σε αυτά τα θέματα ήταν ο Τάσος, για εμάς, βλέποντας αυτό το κτίριο, και ειδικά για τον Τάκη, που είχε και συγκεκριμένες απόψεις για την επέμβαση στους χώρους, κυρίαρχο ήταν να τον σεβαστούμε όχι ως κτίσμα μόνο, αλλά τη ζωή που έχει υπάρξει σε αυτόν, τα ίχνη που έχει αφήσει ως τυπογραφείο, και να προσπαθήσουμε με τις ελάχιστες επεμβάσεις, ενταγμένες σε μια αισθητική, να μετατρέψουμε το κτίριο σε θέατρο, διατηρώντας το ύφος και την ατμόσφαιρά του στη μελλοντική χρήση.

Οι παρεμβάσεις ήταν να φτιαχτεί η εξέδρα για τους θεατές με καθίσματα που είχαμε βρει από έναν κινηματογράφο που είχε κλείσει, και το δάπεδο της σκηνής. Δίνεται μεγάλη σημασία στην εσωτερική όψη που είχε το διώροφο κτίριο και διατηρείται ως στοιχείο αρχιτεκτονικής μνήμης που είχε και που θα μπορούσε να λειτουργήσει και σαν σκηνογραφία, όπως και έγινε στην Αγγέλα. Τα εγκαίνια του κτιρίου συνέπεσαν με την πρώτη πρεμιέρα του θεάτρου.

Εμείς θέλαμε τότε να καλύπτει η επέμβασή μας στοιχειώδεις ανάγκες των ηθοποιών και των θεατών και κάναμε κάποιες προσθήκες στους βοηθητικούς χώρους, καμαρίνια, όπως και την προσθήκη στο διάδρομο που είναι το ταμείο, που σχεδιάστηκε σαν να ανήκε στο τυπογραφείο. Κάναμε μια μεγάλη επέμβαση και στην ακουστική του χώρου που είχε δυο πλευρές. Ήταν ο θόρυβος από τον δρόμο, που δυστυχώς δεν μπορέσαμε να υλοποιήσουμε κάποιες προβλέψεις για καλύτερη ηχομόνωση, αλλά η ακουστική μέσα στο κτίριο έγινε με μια εφαρμογή στην οροφή, ώστε να δημιουργηθούν ανακλαστικές και απορροφητικές επιφάνειες και έτσι διαμορφώθηκε αυτό το έντονο στοιχείο της οροφής της αίθουσας.

Όλα αυτά θέλαμε να φαίνονται σαν προέκταση του παλιού κτιρίου. Ο πάνω χώρος ήταν αρχικά αποθήκη, έγινε δεύτερη σκηνή και στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε από τη σχολή. Εγώ δεν θυμάμαι ποτέ το κτίριο να έχει προβλήματα στατικότητας. Μάλιστα αυτά τα κτίρια επειδή χτίστηκαν με τις συνθήκες μπετόν, και είχε και αυτά τα λοξά τελειώματα στις κολόνες πάνω, δεν υπήρχε τέτοιο πρόβλημα. Ακόμα και αν σε έναν τοίχο αν είχε δημιουργηθεί μια ρωγμή, αυτά δεν είναι προβλήματα που δεν επιτρέπουν τη διόρθωση. Αλλά είμαι σίγουρος, επειδή ο φέρων οργανισμός του κτιρίου είναι μπετόν ότι είναι πράγματα που μπορεί κανείς να επιδιορθώσει

Για μένα το πιο σημαντικό είναι ότι μετά τη διάλυση της ομάδας δεν υπήρχε από τη μεριά της κοινωνίας, του κράτους, του Δήμου, η αίσθηση ότι αυτός είναι ένας πυρήνας πολιτισμού που δημιουργήθηκε χάρη στην έμπνευση κάποιων ανθρώπων και ότι πρέπει να τον προστατεύσουμε και να του βρούμε κάποια χρήση, να είναι η συνέχεια ή η εξέλιξη αυτού που δημιουργήθηκε. Θα μπορούσε να είναι στο πλαίσιο, για παράδειγμα, των πολιτιστικών του Δήμου και να είναι ένα θέατρο αφιερωμένο σε νέες ομάδες που θα πρωτοπαρουσιάζουν τη δουλειά τους».

Το κτίριο και η ιστορία του ΕΜΠΡΟΣ όπως την αφηγούνται ο αρχιτέκτονας Αντώνης Δαγκλίδης και ο σκηνοθέτης Γιάννης Μόσχος

Στο Εμπρός διαμορφώθηκαν δύο σκηνές: στο ισόγειο –στον παλιό χώρο του πιεστηρίου– στεγάστηκε η κεντρική σκηνή (χωρητικότητας 150-200 θέσεων) και στον πρώτο όροφο –στην αίθουσα στοιχειοθεσίας– η δεύτερη σκηνή, μικρότερης χωρητικότητας (80-100 θέσεις). Οι σκηνές ονομάστηκαν: «Κάτω Όροφος» και «Επάνω Όροφος» αντίστοιχα.

Τα εγκαίνια του Κάτω Ορόφου έγιναν στις 2 Μαΐου του 1990 με τον Σωσμένο του Έντουαρντ Μποντ. Στα δέκα χρόνια λειτουργίας του, ο Θεατρικός Οργανισμός «Μορφές» ανέβασε 13 συνολικά θεατρικές παραγωγές. Την καλλιτεχνική σφραγίδα του θιάσου έδωσαν βέβαια οι τρεις διαχειριστές του: Δημήτρης Καταλειφός, Τάσος Μπαντής και Ράνια Οικονομίδου. Οι τρεις τους ήταν αναμεμειγμένοι σε 12 παραγωγές: 9 παραστάσεις σκηνοθέτησε ο Τάσος Μπαντής, σε 8 παραστάσεις συμμετείχαν ο Δημήτρης Καταλειφός και η Ράνια Οικονομίδου.

Το 1998, ο Δημήτρης Καταλειφός πρωταγωνιστεί στο έργο του Χόρβατ Ο Δον Ζουάν έρχεται από τον πόλεμο, κάνοντας την πρώτη του εμφάνιση ως σκηνοθέτης στο θέατρο. Ο Δον Ζουάν έμελλε να είναι η τελευταία παραγωγή του Θεατρικού Οργανισμού «Μορφές».

Ο σκηνοθέτης Γιάννης Μόσχος βοηθός του Τάσου Μπαντή και υπεύθυνος της Δραματικής Σχολής του Εμπρός, θυμάται τις πιο δύσκολες ημέρες του θεάτρου, που σηματοδοτούν και το τέλος της συνεργασίας των τριών ιδρυτών του.

«Το φθινόπωρο του 1998, και ενώ ο θίασος προετοίμαζε τον Δον Ζουάν, οι σχέσεις των τριών συνδιαχειριστών διαταράσσονται. Οι διαχειριστές χωρίζονται σε δύο στρατόπεδα, ο Τάσος Μπαντής από τη μία και οι Δημήτρης Καταλειφός και Ράνια Οικονομίδου από την άλλη, και οδηγούνται σε ανταλλαγή εξωδίκων στις αρχές του 1999.

Τον Φεβρουάριο του 1999 ο Τάσος Μπαντής συγκαλεί γενική συνέλευση όλων των μελών που είχαν συνυπογράψει το καταστατικό της εταιρείας, κατά την οποία προτείνει την ανάληψη της πλήρους καλλιτεχνικής ευθύνης του θιάσου από τον ίδιο, προκειμένου να μπορέσουν οι “Μορφές” να συνεχίσουν το έργο τους. Η πρότασή του δεν γίνεται βεβαίως δεκτή από τον Δημήτρη Καταλειφό και τη Ράνια Οικονομίδου.

Τα μέλη της εταιρείας, τα οποία δεν είχαν έως τότε καμία ανάμιξη στη διαχείριση του θιάσου, επιχειρούν να βρεθεί μια συμβιβαστική λύση για να συνεχίσει η δραστηριότητα του θιάσου. Έτσι προκρίνεται από τη γενική συνέλευση η θεσμοθέτηση μιας επταμελούς καλλιτεχνικής επιτροπής, η οποία θα προσπαθήσει να άρει το αδιέξοδο. Η προσπάθεια αποδεικνύεται ατελέσφορη: τον Ιούνιο του 1999 η γενική συνέλευση επικυρώνει και τυπικά την απόφαση να διαλυθεί οριστικά ο θίασος στο τέλος του 1999, οπότε και εξέπνεε νομικά η διάρκεια της εταιρείας που είχε συσταθεί το 1988.

Η λειτουργία της Δραματικής Σχολής θα συνεχίσει για λίγους μήνες ακόμα κι ενώ η εταιρεία βρισκόταν υπό εκκαθάριση. Η σχολή θα παύσει κι αυτή τη λειτουργία της τον Ιούλιο του 2000, με την αποφοίτηση των τελειόφοιτων μαθητών της».

Ο Τάσος Μπαντής συνέχισε μόνος του στο Θέατρο Εμπρός με νέα εταιρεία που συστήνει τον Νοέμβριο του 1999· η επωνυμία της: Εταιρεία Θεάτρου «Εμπρός». Η πρώτη εμφάνιση του νέου θιάσου δεν θα γίνει αμέσως, καθώς ο σεισμός της 7ης Σεπτεμβρίου του 1999 θα επιφέρει σοβαρές βλάβες στο κτίριο του θεάτρου, το οποίο παραμένει κλειστό για πολλούς μήνες για επιδιορθώσεις. Έτσι η Εταιρεία Θεάτρου «Εμπρός» θα κάνει την πρώτη της εμφάνιση τον Οκτώβριο του 2000. Η Εταιρεία θα δραστηριοποιηθεί έως και την άνοιξη του 2006, παρουσιάζοντας έξι παραγωγές.

Το αρχικό μισθωτήριο της Κτηματικής Εταιρείας Δημοσίου για την ενοικίαση του Εμπρός από τις «Μορφές» είχε γίνει προσωπικά με τον Τάσο Μπαντή και όχι με τις «Μορφές», που τότε δεν είχαν συσταθεί ακόμα. Λίγους μήνες μετά, ο Μπαντής υπεκμίσθωσε και τυπικά τον χώρο στον νεοπαγή οργανισμό, μια νομική λεπτομέρεια που αποδείχτηκε κρίσιμη για τη διάδοχη κατάσταση μετά τη διάλυση των «Μορφών».

Ο θάνατος του Τάσου Μπαντή τον Ιανουάριο του 2007 θα επιφέρει τη λύση της Εταιρείας Θεάτρου «Εμπρός», και το θέατρο Εμπρός θα παραμείνει κλειστό για αρκετά χρόνια.

Το κτίριο και η ιστορία του ΕΜΠΡΟΣ όπως την αφηγούνται ο αρχιτέκτονας Αντώνης Δαγκλίδης και ο σκηνοθέτης Γιάννης Μόσχος

Εγκαταλελειμμένο και κλειστό επί πέντε σχεδόν χρόνια, επανενεργοποιήθηκε ως κατάληψη τον Νοέμβρη του 2011 με πρωτοβουλία της ομάδας καλλιτεχνών «Κίνηση Μαβίλη» και με τη συμμετοχή και στήριξη της Κίνησης Κατοίκων Ψυρρή καθώς και άλλων καλλιτεχνών και θεωρητικών από τον χώρο των παραστατικών τεχνών, της μουσικής και των εικαστικών. Η Κίνηση Μαβίλη αποτελείται από τους: Ανέστη Αζά (ομάδα Προτζέκτορ), Γκίγκη Αργυροπούλου (ομάδα Mkultra), Κώστα Κουτσολέλο (ομάδα Mag), Γιώργο Κολιό (ομάδα Προτζέκτορ), Γεωργία Μαυραγάνη (ομάδα Χάπι Εντ), Βασίλη Νούλα (ομάδα Nova Melancholia), Αργυρώ Χιώτη (ομάδα Vasistas).

Η ενεργοποίηση του Εμπρός είχε ιδιαίτερο αντίκτυπο σε διεθνή και εγχώρια μέσα ενημέρωσης. Στα ποικίλα αφιερώματα από τηλεοπτικούς και ραδιοφωνικούς σταθμούς της Ευρώπης –όπως στο γαλλογερμανικό κανάλι ARTE– για την τέχνη σε καιρούς κρίσης παρουσιάζεται το παράδειγμα της συλλογικής και δημιουργικής ενεργοποίησης του Εμπρός.

Το 2012 το ΤΑΙΠΕΔ ζήτησε την αποχώρηση της ομάδας από τον χώρο ώστε να προβούν στην ενοικίαση και αξιοποίησή του. Το 2016 το ΤΑΙΠΕΔ κόβει το ρεύμα στον χώρο και με προσωπική του παρέμβαση στον ΔΕΔΔΗΕ, ο πρόεδρος του ΤΑΙΠΕΔ, Στέργιος Πιτσιόρλας ζητά την άμεση επανασύνδεση του ηλεκτρικού ρεύματος, στο όνομα του ΤΑΙΠΕΔ, στο αυτοδιαχειριζόμενο θέατρο Εμπρός. Το 2018 στο θέατρο έγινε επίθεση με πέτρες και μπουκάλια που επιχείρησε ομάδα ακροδεξιών στοιχείων, στην τριήμερη έκθεση φωτογραφίας και ζωγραφικής «Ουτοπία», με τη συμμετοχή 80 καλλιτεχνών και το «Εργαστήριο Ελεύθερης Έκφρασης».

Στις 19 Μαΐου 2021 ολοκληρώθηκε η επιχείρηση της ΕΛΑΣ για την εκκένωση κτηρίου που τελούσε υπό κατάληψη και το θέατρο σφραγίστηκε.

Πηγή: Lifo.gr