Αποτελεί μια κοινοτοπία της ιστοριογραφίας ότι το 1821 εμπνεύστηκε από τον Διαφωτισμό και τη Γαλλική Επανάσταση. Αλλά μεταξύ του 1789 και του 1821 μεσολάβησε η «ξεχασμένη επανάσταση» των δούλων της Αϊτής με την οποία η δική μας έχει πολλές ομοιότητες. Όπως υπενθύμισε η Πρόεδρος της Δημοκρατίας προχτές: «Η Αϊτή, αναγνώρισε πρώτη την επανάσταση με επιστολή του τότε προέδρου της Jean Pierre Boyer στον Κοραή στις 15 Ιανουαρίου 1822 που εξέφραζε ενθουσιασμό για την Ελλάδα που «εδράξατο των όπλων» για να αποκτήσει την ελευθερία της και τη θέση της ανάμεσα στα έθνη.» Η Αϊτή, παρά την άσχημη οικονομική κατάσταση, έστειλε στους Έλληνες επαναστάτες 45 τόνους καφέ να τους πουλήσουν για να αγοραστούν πολεμοφόδια και 100 Αϊτινούς εθελοντές, που δυστυχώς πέθαναν στη διάρκεια του ταξιδιού πιθανά από σκορβούτο.
Η υπενθύμιση είναι σημαντική. Αλλά αυτό που δεν είναι γενικά γνωστό είναι η σημασία της Αϊτινής επανάστασης και η στενή συγγένεια της με την Ελληνική. Ας αρχίσουμε με τη Γαλλία. Το πρώτο άρθρο της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη της Γαλλικής Επανάστασης τονίζει ότι «όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι σε δικαιώματα». Εν τούτοις, η ελευθερία και η ισότητα ίσχυε μόνο για τους λευκούς άνδρες Γάλλους πολίτες που απόκτησαν τα νεοσύστατα πολιτικά δικαιώματα. Οι δούλοι δεν ελευθερώθηκαν, οι γυναίκες, οι εθνικές μειονότητες και οι άκληροι άνδρες δεν είχαν κανένα δικαίωμα. Η Διακήρυξη ως πρώτη πράξη καθιέρωσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων εισήγαγε ένα παράδοξο τους που συνεχίζεται και σήμερα: από τη μια μεριά ανακηρύσσονται καθολικά δικαιώματα που ισχύουν, υποτίθεται, για όλους αλλά υλοποιούνται μόνο για τους συνήθεις προνομιούχους. Αρκεί μια ματιά στα στρατόπεδα των προσφύγων για να συνειδητοποιήσουμε τον σημερινό αποκλεισμό των πιο αδύναμων από τις οικουμενικές υποσχέσεις των δικαιωμάτων.
Αυτή η αντίφαση που χαρακτηρίζει τα δικαιώματα άρχισε τον 17ο αιώνα. Όλοι σχεδόν οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού ξεχνούν τα εκατομμύρια Ευρωπαίων δούλων στις αποικίες. «Ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος και παντού βρίσκεται σε αλυσίδες» αρχίζει το περίφημο «Κοινωνικό Συμβόλαιο» του Jean Jacques Rousseau που δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1762. Ωστόσο, ακόμη και ο Rousseau, ο άγιος της Γαλλικής Επανάστασης, παρότι καταδικάζει συνεχώς τη δουλεία δεν αναφέρει πουθενά τα εκατομμύρια των σκλάβων των Ευρωπαίων. Αναφέρεται συχνά στις ελευθερίες του ανθρώπινου γένους – αλλά παραλείπει τους Αφρικανούς.
Δεν αναφέρεται πουθενά στον Code Noir, τον γαλλικό νομικό κώδικα που εφαρμόζεται στις αποικίες. Ο κώδικας νομιμοποίησε τη δουλεία, τη μεταχείριση ανθρώπων ως περιουσία, τα βασανιστήρια, τον ακρωτηριασμό και την δολοφονία τους αν αντιστέκονταν στους αφέντες. Ο κώδικας υπογράφηκε από τον Λουδοβίκο XIV το 1685 και καταργήθηκε το 1848. Αν εξετάσουμε τον Διαφωτισμό από την σκοπιά του Code Noir βρίσκουμε την μεγάλη αντίφαση στην καρδιά του Δυτικού πολιτισμού που επιβιώνει ακόμη και σήμερα. Οι περισσότεροι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού, επιτίθενται στη δουλεία θεωρητικά αλλά την αγνοούν στην πράξη. Οι φιλοσοφικές ιδέες της ελευθερίας γίνονται επαναστατική δράση, αλλά η πραγματικότητα της δουλείας αποκρύπτεται και παραμένει.
Η επανάσταση της Αϊτής
Το 1791, οι σκλάβοι του Saint-Domingue, της πλουσιότερης Γαλλικής αποικίας, εξεγέρθηκαν. Πίστεψαν στις καθολικές διακηρύξεις της Γαλλικής Επανάστασης περί ελευθερίας και ισότητας που όμως δεν ήταν φτιαγμένες γι’ αυτούς. Πολωνός μισθοφόρος του Ναπολέοντα αναφέρει ότι πριν την επίθεση σε λόφο των επαναστατημένων σκλάβων τους άκουσαν να τραγουδούν με ακατανόητες κραυγές και τις θεώρησαν εθιμοτυπίες της τοπικής θρησκείας, του βουντού. Αλλά πλησιάζοντας κοντύτερα κατάλαβαν ότι οι εξεγερμένοι τραγουδούσαν την «Μασσαλιώτιδα» (La Marseillaise), εθνικό ύμνο της Γαλλίας. Πίστευαν ότι η εξέγερση, στην αρχή τουλάχιστον, ήταν συνέχεια της επίθεσης στην Βαστίλη. Αυτό σύντομα άλλαξε.
Το 1794, μετά τις στρατιωτικές επιτυχίες, οι εξεγερμένοι ανάγκασαν τη Γαλλική Δημοκρατία να αναγνωρίσει την κατάργηση της δουλείας στο νησί. Από το 1794 έως το 1800, οι πρώην σκλάβοι πολεμούν τους Βρετανούς που εισβάλλουν με τις ευχές των Γάλλων για να αποκαταστήσουν τη δουλεία όπως ήθελαν οι δουλοκτήτες. Ο μαύρος στρατός υπό την ηγεσία του Toussaint-Louverture, του «Μαύρου Γιακωβίνου», νίκησε τους Βρετανούς δίνοντας έτσι μεγάλη ώθηση στο χειραφετικό κίνημα στη Βρετανία που οδήγησε στην απαγόρευση της εμπορίας δούλων το 1807. Το 1801, ο Toussaint-Louverture, κυβερνήτης πια του Saint-Domingue, φοβούμενος ότι οι Γάλλοι μπορεί να επαναφέρουν τη δουλεία συντάσσει το πιο προοδευτικό σύνταγμα στον κόσμο όσον αφορά τις φυλετικές διακρίσεις και την υπηκοότητα. Το 1802, ο Ναπολέων εισβάλλει στο νησί για να αποκαταστήσει τη δουλεία συλλαμβάνει τον Toussaint και τον φυλακίζει στη Γαλλία όπου πέθανε το 1803.
Τα γαλλικά στρατεύματα υπό τον στρατηγό Charles Leclerc διεξάγουν ένα βάναυσο γενοκτονικό πόλεμο κατά του μαύρου πληθυσμού. Οι μαύροι παίρνουν πάλι τα όπλα, δηλώνοντας, όπως είπε ο Leclerc ότι «δεν αρκεί να πάρετε τον Toussaint, υπάρχουν άλλοι 2.000 ηγέτες που πρέπει να συλλάβετε». Την 1η Ιανουαρίου 1804, ο νέος στρατιωτικός ηγέτης Jean-Jacques Dessalines ανακηρύσσει την ανεξαρτησία από τη Γαλλία, συνδυάζοντας το τέλος της δουλείας με το τέλος της αποικιακού καθεστώτος. Με έμβλημα το «Ελευθερία ή Θάνατος», γραμμένο στη Γαλλική σημαία από την οποία είχε αφαιρεθεί η λευκή κορδέλα, νίκησε τους Γάλλους και ίδρυσε το 1805 το ανεξάρτητο, έθνος μαύρων πολιτών, που πήρε το αυτόχθονο όνομα Αϊτή.
Η Αϊτινή Επανάσταση είναι η πιο σημαντική επαναστατική αλλαγή στην νεωτερικότητα. Μετα από δέκα χρόνια διαρκούς πολέμου, μια αποικία που κατοικούνταν κυρίως από σκλάβους στις φυτείες κατάργησε τη δουλεία, ανέτρεψε το αποικιακό της καθεστώς, και έγινε ανεξάρτητο κράτος ελεύθερων πολιτών – με πρώην σκλάβους να αποτελούν την νέα πολιτική εξουσία. Η Αϊτινή Επανάσταση ήταν αδιανόητη για τις διάφορες εξουσίες ακόμη και όταν πέτυχε. Η Γαλλία που συνέχιζε να έχει αποικίες και οι Ηνωμένες Πολιτείες με τους μαύρους δούλους μέχρι τον Εμφύλιο δεν μπορούσαν να αποδεχτούν την ανεξάρτητη πρώην αποικία δούλων. Το επόμενο κύμα χειραφέτησης ήρθε το 1862 με την «Διακήρυξη Χειραφέτησης» του Λίνκολν. Αυτό της από-αποικιοκρατικοποίησης στις δεκαετίες των 1950 και 1960.
Η Αϊτή ήταν ένα πρωτοφανές συμβάν. Μια εξέγερση που κατέληξε σε επανάσταση και μεταμόρφωσε πλήρως την κοινωνική, πολιτική, πνευματική και οικονομική ζωής της αποικίας. Κοινωνικά, το χαμηλότερο στρώμα της κοινωνίας – οι σκλάβοι – έγιναν ίσοι, ελεύθεροι και ανεξάρτητοι πολίτες. Πολιτικά, οι νέοι πολίτες δημιούργησαν το δεύτερο ανεξάρτητο κράτος στην Αμερική και το πρώτο ανεξάρτητο κράτος που αποσχίστηκε από τις ευρωπαϊκές αυτοκρατορίες. Με αυτόν τον τρόπο, η Επανάσταση κατάργησε τις προηγούμενες τάξεις και τα προνόμια με βάση το χρώμα, το περιουσιακό καθεστώς και την καταγωγή. Η θεμελιώδης έννοια μιας κοινής ανθρωπότητας πέρασε μέσα από τα πρώτα Αϊτιανά συντάγματα.
Αλλά η θρησκευτική προσκόλληση στην ιδιοκτησία τον 19ο αιώνα καθόρισε το συνταγματικό και νομικό θεσμικό πλαίσιο που έχουμε ακόμη σήμερα. Η Αϊτινή δημοκρατία την πλήρωσε ακριβά. Όταν το 1804, η επανάσταση της Αϊτής απελευθέρωσε τους δούλους, οι Γάλλοι επέβαλαν στους νικητές επαναστάτες αποζημιώσεις 160 εκατ. φράγκων για τους δουλοκτήτες που έχασαν την περιουσία τους. Η χώρα τα πλήρωνε μέχρι το 1980. Αυτό αποτελεί βασικό λόγο γιατί είναι η πιο φτωχή χώρα του κόσμου, ενώ πριν την επανάσταση παρήγαγε το 40% της παγκόσμιας παραγωγής καφέ και το 30% της ζάχαρης. Όποτε οι δύο θεμελιακές αξίες των φιλελεύθερων, η ελευθερία και η ιδιοκτησία, ήρθαν σε αντίθεση η ιδιοκτησία κέρδισε. Ακόμη και σήμερα η ιδιοκτησία είναι θεμελιώδες δικαίωμα και είναι αδύνατο να αμφισβητηθεί όπως βλέπουμε στην πανδημία με την αντιμετώπιση των φαρμακευτικών εταιρειών για τα εμβόλια και την προστασία των ιδιωτών παρόχων υγειονομικών υπηρεσιών
Η Επανάσταση του 1821
Η Ελληνική Επανάσταση αποτελεί επανάληψη της Αϊτινής. Βάζει στην ιστορία τον ριζοσπαστικό διαφωτισμό και το ρεπουμπλικανισμό ως τάσεις, που με τον Ναπολέοντα, είχαν εξασθενίσει στη Γαλλία την επαναστατική τους γενέτειρα. Με αυτήν την έννοια, η ελευθερία και η ισότητα, η Αϊτή και η Ελλάδα είναι αδιάρρηκτα συνδεδεμένες. Το ελληνικό κράτος ιδρύθηκε de facto το 1821-1822, όταν διαμόρφωσε τους πρώτους ρεπουμπλικανικούς μηχανισμούς διοίκησης και εξουσίας του και τους συνταγματικούς θεσμούς αντιπροσώπευσης του λαού. Το ριζοσπαστικό στοιχείο εμφανίζεται σε πολλά σημεία των Συνταγμάτων του αγώνα που αντιμετωπίζουν την ισότητα προνομιακά σε σχέση με την ελευθερία. Όπως υποστηρίζει ο Νίκος Αλιβιζάτος, «η Επίδαυρος εκφράζει την αδιαμφισβήτητη υπεροχή της ισότητας έναντι της ελευθερίας στις πολιτικές προτιμήσεις ενός λαού στον οποίο ο εξισωτικός λόγος του Ρουσσώ είχε πολύ μεγαλύτερη απήχηση από τον φιλελεύθερο λόγο του Βολτέρου.»
Οι επαναστατημένοι Έλληνες θέλουν “να αυτοδιοικηθούν συλλογικά» και η διάθεση αυτή αντανακλάται στην «πολυγλωσσία» των πρώτων χρόνων της Επανάστασης. Τα επαναστατικά Συντάγματα καθιερώνουν τη δυαρχία «Βουλευτικού» (της Βουλής) που εκλέγεται ενιαυσίως και «Εκτελεστικού» (της Κυβέρνησης), εξισώνοντας τους αντιπροσώπους του λαού με τους κυβερνήτες. Δεν υπάρχει περιορισμός του εκλέγειν και εκλέγεσθαι με περιουσιακά ή εισοδηματικά μορφωτικά κριτήρια ούτε θεσπίζεται το αξίωμα του αρχηγού κράτους.
Το Σύνταγμα, του Άστρους καταργεί τη δουλεία και τις διακρίσεις: «Αργυρώνητος δε παντός γένους και πάσης Θρησκείας άμα πατήσας το Ελληνικόν έδαφος, είναι ελεύθερος και από τον δεσπότην αυτού ακαταζήτητος». Οι «έξωθεν ελθόντες», οι ξένοι είναι όμοιοι και ισότιμοι με τους αυτόχθονας. Οι εγγυήσεις της ιδιοκτησίας, της τιμής και της προσωπικής ασφαλείας επεκτείνονται στους αλλοδαπούς για τους οποίους προβλέπεται «μέριμνα περί πολιτογραφήσεως». Έχουμε και τα πρώτα στοιχεία του κοινωνικού κράτους με υποχρέωση να οργανώσει την εκπαίδευση καθ’ όλη την επικράτεια και να καταβάλει σταθερό πόρο ζωής στις χήρες και τα ορφανά των στρατιωτών που έπεσαν σε μάχες.
Η σημασία της κατάργησης της δουλείας στην Ελλάδα αποκτά διεθνή συμβολισμό όταν εμφανίζεται το 1848 η «Ελληνίδα σκλάβα» (The Greek slave) του γλύπτη Hiram Powers, πιθανά το πιο δημοφιλές Αμερικανικό άγαλμα του 19ου αιώνα, λίγο πριν τον εμφύλιο. Είναι μια γυμνή και αλυσοδεμένη γυναίκα σε αγορά σκλάβων. Το άγαλμα γυρίζει τις ΗΠΑ, εμφανίζεται στην Μεγάλη Έκθεση του Λονδίνου το 1851 και γίνεται σύμβολο στον αγώνα κατά της δουλείας αλλά και τον πρώιμο φεμινισμό στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Το Σύνταγμα της Τροιζήνας το 1827 εισάγει την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, η οποία όπως και στην Γαλλία ανήκει στο έθνος. «Η κυριαρχία ενυπάρχει εις το Έθνος. Πάσα εξουσία πηγάζει εξ αυτού και υπάρχει υπέρ αυτού». Αλλά το έθνος είναι συνώνυμο του λαού, των εξεγερμένων μαζών, μια και η έννοια του Ελληνικού έθνους, δεν έχει ακόμη σταθεροποιηθεί στους Ρωμιούς. Αλλά ταυτόχρονα η αρχή αναιρείται με τη δημιουργία της μονοπρόσωπης εκτελεστικής εξουσίας του Κυβερνήτη και την εκλογή του Καποδίστρια. Ο Καποδίστριας είχε προσπαθήσει να αποτρέψει τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, λέγοντάς του ότι οι Εταιριστές: «ωθούν την Ελλάδα προς τον όλεθρον … ελεεινοί … αφαιρούντες νυν το χρήμα των αφελών ψυχών … προφυλαχθήτε από τοιούτους άνδρας». Κι όταν ο Υψηλάντης προχώρησε στην κήρυξη της Επανάστασης, ο Καποδίστριας τον κατηγόρησε ότι με τις «ανόητες προκηρύξεις του» ενίσχυε τις κατηγορίες περί ιακωβινισμού που εκτόξευαν ο Κλέμενς φον Μέττερνιχ και άλλοι. Οι Αϊτινοί επαναστάτες ήταν οι Μαύροι Ιακωβίνοι. Οι Έλληνες οι λευκοί. Τους ένωναν πολλά, ίσως περισσότερα από τα κοινά που είχαν με τους Γάλλους.
Η παρακαταθήκη της επανάστασης είναι η επανάληψη της Γαλλικής ελευθερίας και της Αϊτινής ισότητας. Η νεωτερικότητα που εγκαινιάζεται το 1804 και το 1821 εισάγει το αντιστασιακό, ανατρεπτικό, επαναστατικό στοιχείο στην ιστορία. Η σύγκρουση στο νεοσύστατο Ελληνικό κράτος δεν είναι μεταξύ δυτικότροπου εκσυγχρονισμού και ανατολίτικης καθυστέρησης όπως συχνά υποστηρίζεται. Είναι μεταξύ του ρεπουμπλικανικού και ριζοσπαστικού στοιχείου της αυτοκυβέρνησης, της συλλογικής αυτονομίας και αντίστασης, δηλαδή της συντακτικής εξουσίας από τη μια, και της αρχής της πολιτικής θεολογίας, του ενός, της επιβολής και της δυνάστευσης, ενός απολυταρχικού κράτους. Αυτές οι δυο τάσεις διαπερνούν την ιστορία των 200 χρόνων και δημιουργούν την Ελληνική ιδιαιτερότητα.
ΠΗΓΗ: tvxs.gr
